The Mean Motions of the Planets

अचिन्त्याव्यक्तरूपाय निर्गुणाय गुणात्मने | समस्तजगदाधार मूर्तये ब्रह्मणे नमः १

अल्पावशिष्टे तु कृते मयो नाम महासुरः | रहस्यं परमं पुण्यं जिज्ञासुर्ज्ञानमुत्तमम् २

वेदाङ्गमग्रयमखिलं ज्योतिषां गतिकारणम् | आराधयन् विवस्वन्तं तपस्तेपे सुदुश्चरम् ३

तोषितस्तपसा तेन प्रीतस्तस्मै वरार्थिने | ग्रहाणां चरितं प्रादान्मयाय सविता स्वयम् ४

विदितस्ते मया भावस्तोषितस्तपसा ह्यहम् | दद्यां कालाश्रयं ज्ञानं ग्रहाणां चरितं महत् ५

न मे तेजः सहः कश्चिदाख्यातुं नास्ति मे क्षणः | मदंशः पुरुषोऽयं ते निश्शेषं कथयिष्यति ६

इत्युक्त्त्वाऽन्तर्दधे देवः समादिश्यांशमात्मनः | स पुमान् मयमाहेदं प्रणतं प्राञ्जलिस्थितम् ७

शृणुष्वैकमनाः पूर्वं यदुक्तं ज्ञानमुत्तमम् | युगे युगे महर्षीणां स्वयमेव विवस्वता ८

शास्त्रमाद्यं तदेवेदं यत्पूर्वं प्राह भास्करः | युगानां वरिवर्तन कालभेदोऽत्र केवलः ६

लोकानामन्तकृत् कालः कालोऽन्यः कलनात्मकः | स द्विधा स्थूलसूक्ष्मत्वान्मूर्तश्चामूर्त उच्यते १०

प्राणादिः कथितो मूर्तस्त्रुट्याद्योऽमूर्तसंज्ञकः | षड्भिः प्राणैर्विनाडी स्यात् तत्षष्टया नाडिका स्मृता ११

नाडीषष्टया तु नाक्षत्रमहोरात्रं प्रकीर्तितम् | तत्त्रिंशता भवेन्मासः सावनोऽर्कोदयैस्तथा १२

ऐन्दवस्तिथिभिस्तद्वत् संक्रान्त्या सौर उच्यते | मासैर्द्वादशभिर्वर्ष दिव्यं तदह उच्यते १३

सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रं विपर्ययात् | तत् षष्टिः षड्गुणा दिव्यं वर्षमासुरमेव च १४

तद्वादशसहस्राणि चतुर्युगमुदाहृतम् | सूर्याब्दसङ्ख्यया द्वित्रिसागरैरयुताहतैः १५

सन्ध्यासन्ध्यांशसहितं विज्ञेयं तच्चतुर्युगम् | कृतादीनां व्यवस्थेयं धर्मपादव्यवस्थया १६

युगस्य दशमो भागश्चतुस्त्रिद्वयेकसङ्गुणः | क्रमात् कृतयुगादीनां षष्ठांशः सन्ध्ययोः स्वकः १७

युगानां सप्ततिः सैका मन्वन्तरमिहोच्यते | कृताब्दसङ्ख्या तस्यान्ते सन्धिः प्रोक्तो जलप्लवः १८

ससन्धयस्ते मनवः कल्पे ज्ञेयाश्चतुर्दश | कृतप्रमाणः कल्पादौ सन्धिः पञ्चदशः स्मृतः १६

इत्थं युगसहस्त्रेण भूतसंहारकारकः | कल्पो ब्राह्ममहः प्रोक्तं शर्वरी तस्य तावती २०

परमायुः शतं तस्य तयाऽहोरात्रसङ्ख्यया | आयुषोऽर्धमितं तस्य शेषकल्पोऽयमादिमः २१

कल्पादस्माच्च मनवः षड् व्यतीताः ससन्धयः | वैवस्वतस्य च मनोर्युगानां त्रिघनो गतः २२

अष्टाविंशाद्युगादस्माद्यातमेतत् कृतं युगम् | अतः कालं प्रसङ्ख्याय सङ्ख्यामेकत्र पिण्डयेत् २३

ग्रहर्त्तदेवदैत्यादि सृजतोऽस्य चराचरम् | कृताद्रिवेदा दिव्याब्दाः शतघ्ना वेधसो गताः २४

पश्चाद् व्रजन्तोऽतिजवान्नक्षत्रैः सततं ग्रहाः | जीयमानास्तु लम्बन्ते तुल्यमेव स्वमार्गगाः २५

प्राग्गतित्वमतस्तेषां भगणैः प्रत्यहं गतिः | परिणाहवशाद् भिन्ना तद्वशाद् भानि भुञ्जते २६

शीघ्रगस्तान्यथाऽल्पेन कालेन महताऽल्पगः | तेषां तु परिवर्तन पौष्णान्ते भगणः स्मृतः २७

विकलानां कला षष्ठया तत्षष्टया भाग उच्यते | तत्त्रिंशता भवेद्राशिर्भगणो द्वादशैव ते २८

युगे सूर्यज्ञशुक्राणां खचतुष्करदार्णवाः | कुजार्किगुरुशीघ्राणां भगणाः पूर्वयायिनाम् २६

इन्दो रसाग्नित्रित्रीषु सप्तभूधरमार्गणाः | दस्रत्र्यष्टरसाङ्काक्षिलोचनानि कुजस्य तु ३०

बुधशीघ्रस्य शून्यर्तुखादित्र्यङ्कनगेन्दवः | बृहस्पतेः खदस्राक्षि वेदषड्वह्नयस्तथा ३१

सितशीघ्रस्य षट्सप्तत्रियमाश्विखभूधराः | शनेर्भुजङ्गषट्पञ्चरसवेदनिशाकराः ३२

चन्द्रोच्चस्याग्निशून्याश्विवसुसर्पार्णवा युगे | वामं पातस्य वस्वग्नियमाश्विशिखिदस्स्रकाः ३३

भानामष्टाक्षिवस्वद्रित्रिद्विद्वयष्टशरेन्दवः | भोदया भगणैः स्वैः स्वैरूनाः स्वस्वोदया युगे ३४

भवन्ति शशिनो मासाः सूर्येन्दुभगणान्तरम् | रविमासोनितास्ते तु शेषाः स्युरधिमासकाः ३५

सावनाहानि चान्द्रेभ्यो द्युभ्यः प्रोज्झय तिथिक्षयाः | उदयादुदयं भानोर्भूमिसावनवासरः ३६

वसुद्वयष्टाद्रिरूपाङ्कसप्ताद्रितिथयो युगे | चान्द्राः खाष्टखखव्योमखाग्निखर्तुनिशाकराः ३७

षड्वह्नित्रिहुताशाङ्गतिथयश्चाधिमासकाः | तिथिक्षया यमार्थाश्विद्व्यष्टव्योमशराश्विनः ३८

खचतुष्कसमुद्राष्ट कुपञ्च रविमासकाः | भवन्ति भोदया भानुभगणैरूनिताः क्वहाः ३६

अधिमासोनरात्र्यर्चाचान्द्रसावनवासराः | एते सहस्त्रगुणिताः कल्पे स्युर्भगणादयः ४०

प्राग्गतेः सूर्यमन्दस्य कल्पे सप्ताष्टवह्नयः | कौजस्य वेदखयमा बौधस्याष्टर्तुवह्नयः ४१

खखरन्ध्राणि जैवस्य शौक्रस्यार्थगुणेषवः | गोऽग्नयः शनिमन्दस्य पातानामथ वामतः ४२

मनुदस्स्रास्तु कौजस्य बौधस्याष्टाष्टसागराः | कृताद्रिचन्द्रा जैवस्य त्रिखाङ्काश्च भृगोस्तथा ४३

शनिपातस्य भगणाः कल्पे यमरसर्तवः | भगणाः पूर्वमेवात्र प्रोक्ताश्चन्द्रोच्चपातयोः ४४

षण्मनूनां तु सम्पीड्य कालं तत्सन्धिभिः सह | कल्पादिसन्धिना सार्धं वैवस्वतमनोस्तथा ४५

युगानां त्रिघनं यातं तथा कृतयुगं त्विदम् | प्रोज्झय सृष्टेस्ततः कालं पूर्वोक्तं दिव्यसङ्ख्यया ४६

सूर्याब्दसङ्ख्यया ज्ञेयाः कृतस्यान्ते गता अमी | खचतुष्कयमाद्रयग्निशररन्ध्रनिशाकराः ४७

अत ऊर्ध्वममी युक्ता गतकालाब्दसङ्ख्यया | मासीकृता युता मासैर्मधुशुक्लादिभिर्गतैः ४८

पृथक्स्थास्तेऽधिमासनाः सूर्यमासविभाजिताः | लब्धाधिमासकैर्युक्ता दिनीकृत्य दिनान्विताः ४६

द्विष्ठास्तिथिक्षयाभ्यस्ताश्चान्द्रवासरभाजिताः | लब्धोनरात्रिरोहिता लङ्कायामार्धरात्रिकः ५०

सावनो द्युगणः सूर्याद्दिनमासाब्दपास्ततः | सप्तभिः क्षयितः शेषः सूर्याद्यो वासरेश्वरः ५१

मासाब्ददिनसङ्ख्याऽऽप्तं द्वित्रिघ्नं रूपसंयुतम् | सप्तोद्धृतावशेषौ तु विज्ञेयौ मासवर्षपौ ५२

यथा स्वभगणाभ्यस्तो दिनराशिः कुवासरैः | विभाजितो मध्यगत्या भगणादिर्ग्रहो भवेत् ५३

एवं स्वशीघ्रमन्दोच्चा ये प्रोक्ताः पूर्वयायिनः | विलोमगतयः पातास्तद्वच्चक्राद् विशोधिताः ५४

द्वादशघ्ना गुरोर्याता भगणा वर्तमानकैः | राशिभिः सहिताः शुद्धाः षष्टया स्युर्विजयादयः ५५

विस्तरेणैतदुदितं संक्षेपाद् व्यावहारिकम् | मध्यमानयनं कार्यं ग्रहाणामिष्टतो युगात् ५६

अस्मिन् कृतयुगस्यान्ते सर्वे मध्यगता ग्रहाः | विना तु पातमन्दोच्चान् मेषादौ तुल्यतामिताः ५७

मकरादौ शशाङ्कोच्चं तत्पातस्तु तुलादिगः | निरंशत्वं गताश्चान्ये नोक्तास्ते मन्दचारिणः ५८

योजनानि शतान्यष्टौ भूकर्णो द्विगुणानि तु | तद्वर्गतो दशगुणात् पदं भूपरिधिर्भवेत् ५६

लम्बज्याघ्नस्त्रिजीवाप्तः स्फुटो भूपरिधिः स्वकः | तेन देशान्तराभ्यस्ता ग्रहभुक्तिर्विभाजिता ६०

कलादि तत्फलं प्राच्यां ग्रहेभ्यः परिशोधयेत् | रेखाप्रतीचीसंस्थाने प्रक्षिपेत् स्युः स्वदेशजाः ६१

राक्षसालयदेवौकः शैलयोर्मध्यसूत्रगाः | रोहीतकमवन्ती च यथा सन्निहितं सरः ६२

अतीत्योन्मीलनादिन्दोर्दृक्सिद्धिर्गणितागतात् | यदा भवेत् तदा प्राच्यां स्वस्थानं मध्यतो भवेत् ६३

अप्राप्य च भवेत् पश्चादेवं वापि निमीलनात् | तयोरन्तरनाडीभिर्हन्याद् भूपरिधिं स्फुटम् ६४

षष्टया विभज्य लब्धैस्तु योजनैः प्रागथापरैः | स्वदेशः परिधौ ज्ञेयः कुर्याद्देशान्तरं हि तैः ६५

वारप्रवृत्तिः प्राग्देशे क्षपार्धेऽभ्यधिके भवेत् | तद्देशान्तरनाडीभिः पश्चादूने विनिर्दिशेत् ६६

इष्टनाडीगुणा भुक्तिः षष्टया भक्ता कलादिकम् | गते शोध्यं युतं गम्ये कृत्वा तात्कालिको भवेत् ६७

भचक्रलिप्ताशीत्यंशं परमं दक्षिणोत्तरम् | विक्षिप्यते स्वपातेन स्वक्रान्त्यन्तादनुष्णगुः ६८

तन्नवांशं द्विगुणितं जीवस्त्रिगुणितं कुजः | बुधशुक्रार्कजाः पातैर्विक्षिप्यन्ते चतुर्गुणम् ६६

एवं त्रिघनरन्ध्रार्करसार्कार्का दशाहताः | चन्द्रादीनां क्रमादुक्ता मध्यविक्षेपलिप्तिकाः ७०