The Chapter on Practice

तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ॥ २.१॥

tapaḥsvādhyāyeśvarapraṇidhānāni kriyāyogaḥ .. 2.1..

समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ॥ २.२॥

samādhibhāvanārthaḥ kleśatanūkaraṇārthaśca .. 2.2..

अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः ॥ २.३॥

avidyāsmitārāgadveṣābhiniveśāḥ kleśāḥ .. 2.3..

अविद्या क्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम् ॥ २.४॥

avidyā kṣetramuttareṣāṃ prasuptatanuvicchinnodārāṇām .. 2.4..

अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या ॥ २.५॥

anityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmakhyātiravidyā .. 2.5..

दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता ॥ २.६॥

dṛgdarśanaśaktyorekātmatevāsmitā .. 2.6..

सुखानुशयी रागः ॥ २.७॥

sukhānuśayī rāgaḥ .. 2.7..

दुःखानुशयी द्वेषः ॥ २.८॥

duḥkhānuśayī dveṣaḥ .. 2.8..

स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः ॥ २.९॥

svarasavāhī viduṣo’pi tathārūḍho’bhiniveśaḥ .. 2.9..

ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः ॥ २.१०॥

te pratiprasavaheyāḥ sūkṣmāḥ .. 2.10..

ध्यानहेयास्तद्वृत्तयः ॥ २.११॥

dhyānaheyāstadvṛttayaḥ .. 2.11..

क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ॥ २.१२॥

kleśamūlaḥ karmāśayo dṛṣṭādṛṣṭajanmavedanīyaḥ .. 2.12..

सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ २.१३॥

sati mūle tadvipāko jātyāyurbhogāḥ .. 2.13..

ते ह्लादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् ॥ २.१४॥

te hlādaparitāpaphalāḥ puṇyāpuṇyahetutvāt .. 2.14..

परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्वं विवेकिनः ॥ २.१५॥

pariṇāmatāpasaṃskāraduḥkhairguṇavṛttivirodhācca duḥkhameva sarvaṃ vivekinaḥ .. 2.15..

हेयं दुःखमनागतम् ॥ २.१६॥

heyaṃ duḥkhamanāgatam .. 2.16..

द्रष्टृदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः ॥ २.१७॥

draṣṭṛdṛśyayoḥ saṃyogo heyahetuḥ .. 2.17..

प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं भोगापवर्गार्थं दृश्यम् ॥ २.१८॥

prakāśakriyāsthitiśīlaṃ bhūtendriyātmakaṃ bhogāpavargārthaṃ dṛśyam .. 2.18..

विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ॥ २.१९॥

viśeṣāviśeṣaliṅgamātrāliṅgāni guṇaparvāṇi .. 2.19..

द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २.२०॥

draṣṭā dṛśimātraḥ śuddho’pi pratyayānupaśyaḥ .. 2.20..

तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ॥ २.२१॥

tadartha eva dṛśyasyātmā .. 2.21..

कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् ॥ २.२२॥

kṛtārthaṃ prati naṣṭamapyanaṣṭaṃ tadanyasādhāraṇatvāt .. 2.22..

स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः ॥ २.२३॥

svasvāmiśaktyoḥ svarūpopalabdhihetuḥ saṃyogaḥ .. 2.23..

तस्य हेतुरविद्या ॥ २.२४॥

tasya heturavidyā .. 2.24..

तदभावात् संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैवल्यम् ॥ २.२५॥

tadabhāvāt saṃyogābhāvo hānaṃ taddṛśeḥ kaivalyam .. 2.25..

विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः ॥ २.२६॥

vivekakhyātiraviplavā hānopāyaḥ .. 2.26..

तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ॥ २.२७॥

tasya saptadhā prāntabhūmiḥ prajñā .. 2.27..

योगाङ्गानुष्ठानादशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिरा विवेकख्यातेः ॥ २.२८॥

yogāṅgānuṣṭhānādaśuddhikṣaye jñānadīptirā vivekakhyāteḥ .. 2.28..

यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि ॥ २.२९॥

yamaniyamāsanaprāṇāyāmapratyāhāradhāraṇādhyānasamādhayo’ṣṭāvaṅgāni .. 2.29..

अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ॥ २.३०॥

ahiṃsāsatyāsteyabrahmacaryāparigrahā yamāḥ .. 2.30..

जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम् ॥ २.३१॥

jātideśakālasamayānavacchinnāḥ sārvabhaumā mahāvratam .. 2.31..

शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ॥ २.३२॥

śaucasaṃtoṣatapaḥsvādhyāyeśvarapraṇidhānāni niyamāḥ .. 2.32..

वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् ॥ २.३३॥

vitarkabādhane pratipakṣabhāvanam .. 2.33..

वितर्का हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला इति प्रतिपक्षभावनम् ॥ २.३४॥

vitarkā hiṃsādayaḥ kṛtakāritānumoditā lobhakrodhamohapūrvakā mṛdumadhyādhimātrā duḥkhājñānānantaphalā iti pratipakṣabhāvanam .. 2.34..

अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः ॥ २.३५॥

ahiṃsāpratiṣṭhāyāṃ tatsannidhau vairatyāgaḥ .. 2.35..

सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् ॥ २.३६॥

satyapratiṣṭhāyāṃ kriyāphalāśrayatvam .. 2.36..

अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् ॥ २.३७॥

asteyapratiṣṭhāyāṃ sarvaratnopasthānam .. 2.37..

ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः ॥ २.३८॥

brahmacaryapratiṣṭhāyāṃ vīryalābhaḥ .. 2.38..

अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथंतासम्बोधः ॥ २.३९॥

aparigrahasthairye janmakathaṃtāsambodhaḥ .. 2.39..

शौचात् स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः ॥ २.४०॥

śaucāt svāṅgajugupsā parairasaṃsargaḥ .. 2.40..

सत्त्वशुद्धि सौमनस्यैकाग्र्येन्द्रिय जयात्मदर्शन-योग्यत्वानि च ॥ २.४१॥

sattvaśuddhi saumanasyaikāgryendriya jayātmadarśana-yogyatvāni ca .. 2.41..

संतोषादनुत्तमसुखलाभः ॥ २.४२॥

saṃtoṣādanuttamasukhalābhaḥ .. 2.42..

कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः ॥ २.४३॥

kāyendriyasiddhiraśuddhikṣayāt tapasaḥ .. 2.43..

स्वाध्यायाद् इष्टदेवतासंप्रयोगः ॥ २.४४॥

svādhyāyād iṣṭadevatāsaṃprayogaḥ .. 2.44..

समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् ॥ २.४५॥

samādhisiddhirīśvarapraṇidhānāt .. 2.45..

स्थिरसुखम् आसनम् ॥ २.४६॥

sthirasukham āsanam .. 2.46..

प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् ॥ २.४७॥

prayatnaśaithilyānantasamāpattibhyām .. 2.47..

ततो द्वन्द्वानभिघातः ॥ २.४८॥

tato dvandvānabhighātaḥ .. 2.48..

तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ॥ २.४९॥

tasminsati śvāsapraśvāsayorgativicchedaḥ prāṇāyāmaḥ .. 2.49..

बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः ॥ २.५०॥

bāhyābhyantarastambhavṛttirdeśakālasaṃkhyābhiḥ paridṛṣṭo dīrghasūkṣmaḥ .. 2.50..

बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः ॥ २.५१॥

bāhyābhyantaraviṣayākṣepī caturthaḥ .. 2.51..

ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् ॥ २.५२॥

tataḥ kṣīyate prakāśāvaraṇam .. 2.52..

धारणासु च योग्यता मनसः ॥ २.५३॥

dhāraṇāsu ca yogyatā manasaḥ .. 2.53..

स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥ २.५४॥

svaviṣayāsaṃprayoge cittasvarūpānukāra ivendriyāṇāṃ pratyāhāraḥ .. 2.54..

ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ॥ २.५५॥ ॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे द्वितीयः साधन-पादः ॥

tataḥ paramā vaśyatendriyāṇām .. 2.55.. .. iti patañjali-viracite yoga-sūtre dvitīyaḥ sādhana-pādaḥ ..