Chapter on Absolute Freedom

जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः ॥ ४.१॥

janmauṣadhimantratapaḥsamādhijāḥ siddhayaḥ .. 4.1..

जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्यापूरात् ॥ ४.२॥

jātyantarapariṇāmaḥ prakṛtyāpūrāt .. 4.2..

निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत् ॥ ४.३॥

nimittamaprayojakaṃ prakṛtīnāṃ varaṇabhedastu tataḥ kṣetrikavat .. 4.3..

निर्माणचित्तान्यस्मितामात्रात् ॥ ४.४॥

nirmāṇacittānyasmitāmātrāt .. 4.4..

प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषाम् ॥ ४.५॥

pravṛttibhede prayojakaṃ cittamekamanekeṣām .. 4.5..

तत्र ध्यानजमनाशयम् ॥ ४.६॥

tatra dhyānajamanāśayam .. 4.6..

कर्माशुक्लाकृष्णं योगिनस्त्रिविधमितरेषाम् ॥ ४.७॥

karmāśuklākṛṣṇaṃ yoginastrividhamitareṣām .. 4.7..

ततस्तद्विपाकानुगुणानामेवाभिव्यक्तिर्वासनानाम् ॥ ४.८॥

tatastadvipākānuguṇānāmevābhivyaktirvāsanānām .. 4.8..

जातिदेशकालव्यवहितानामप्यानन्तर्यं स्मृतिसंस्कारयोरेकरूपत्वात् ॥ ४.९॥

jātideśakālavyavahitānāmapyānantaryaṃ smṛtisaṃskārayorekarūpatvāt .. 4.9..

तासामनादित्वं चाशिषो नित्यत्वात् ॥ ४.१०॥

tāsāmanāditvaṃ cāśiṣo nityatvāt .. 4.10..

हेतुफलाश्रयालम्बनैः संगृहीतत्वादेषामभावे तदभावः ॥ ४.११॥

hetuphalāśrayālambanaiḥ saṃgṛhītatvādeṣāmabhāve tadabhāvaḥ .. 4.11..

अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदाद्धर्माणाम् ॥ ४.१२॥

atītānāgataṃ svarūpato’styadhvabhedāddharmāṇām .. 4.12..

ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणात्मानः ॥ ४.१३॥

te vyaktasūkṣmā guṇātmānaḥ .. 4.13..

परिणामैकत्वाद्वस्तुतत्त्वम् ॥ ४.१४॥

pariṇāmaikatvādvastutattvam .. 4.14..

वस्तुसाम्ये चित्तभेदात्तयोर्विभक्तः पन्थाः ॥ ४.१५॥

vastusāmye cittabhedāttayorvibhaktaḥ panthāḥ .. 4.15..

न चैकचित्ततन्त्रं वस्तु तदप्रमाणकं तदा किं स्यात् ॥ ४.१६॥

na caikacittatantraṃ vastu tadapramāṇakaṃ tadā kiṃ syāt .. 4.16..

तदुपरागापेक्षित्वाच्चित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम् ॥ ४.१७॥

taduparāgāpekṣitvāccittasya vastu jñātājñātam .. 4.17..

सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्यापरिणामित्वात् ॥ ४.१८॥

sadā jñātāścittavṛttayastatprabhoḥ puruṣasyāpariṇāmitvāt .. 4.18..

न तत्स्वाभासं दृश्यत्वात् ॥ ४.१९॥

na tatsvābhāsaṃ dṛśyatvāt .. 4.19..

एकसमये चोभयानवधारणम् ॥ ४.२०॥

ekasamaye cobhayānavadhāraṇam .. 4.20..

चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबुद्धेरतिप्रसङ्गः स्मृतिसङ्करश्च ॥ ४.२१॥

cittāntaradṛśye buddhibuddheratiprasaṅgaḥ smṛtisaṅkaraśca .. 4.21..

चितेरप्रतिसंक्रमायास्तदाकारापत्तौ स्वबुद्धिसंवेदनम् ॥ ४.२२॥

citerapratisaṃkramāyāstadākārāpattau svabuddhisaṃvedanam .. 4.22..

द्रष्टृदृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम् ॥ ४.२३॥

draṣṭṛdṛśyoparaktaṃ cittaṃ sarvārtham .. 4.23..

तदसंख्येयवासनाभिश्चित्रमपि परार्थं संहत्यकारित्वात् ॥ ४.२४॥

tadasaṃkhyeyavāsanābhiścitramapi parārthaṃ saṃhatyakāritvāt .. 4.24..

विशेषदर्शिन आत्मभावभावनाविनिवृत्तिः ॥ ४.२५॥

viśeṣadarśina ātmabhāvabhāvanāvinivṛttiḥ .. 4.25..

तदा विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारं चित्तम् ॥ ४.२६॥

tadā vivekanimnaṃ kaivalyaprāgbhāraṃ cittam .. 4.26..

तच्छिद्रेषु प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः ॥ ४.२७॥

tacchidreṣu pratyayāntarāṇi saṃskārebhyaḥ .. 4.27..

हानमेषां क्लेशवदुक्तम् ॥ ४.२८॥

hānameṣāṃ kleśavaduktam .. 4.28..

प्रसंख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथा विवेकख्यातेर्धर्ममेघः समाधिः ॥ ४.२९॥

prasaṃkhyāne’pyakusīdasya sarvathā vivekakhyāterdharmameghaḥ samādhiḥ .. 4.29..

ततः क्लेशकर्मनिवृत्तिः ॥ ४.३०॥

tataḥ kleśakarmanivṛttiḥ .. 4.30..

तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याज्ज्ञेयमल्पम् ॥ ४.३१॥

tadā sarvāvaraṇamalāpetasya jñānasyānantyājjñeyamalpam .. 4.31..

ततः कृतार्थानां परिणामक्रमसमाप्तिर्गुणानाम् ॥ ४.३२॥

tataḥ kṛtārthānāṃ pariṇāmakramasamāptirguṇānām .. 4.32..

क्षणप्रतियोगी परिणामापरान्तनिर्ग्राह्यः क्रमः ॥ ४.३३॥

kṣaṇapratiyogī pariṇāmāparāntanirgrāhyaḥ kramaḥ .. 4.33..

पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति ॥ ४.३४॥ ***** ॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे चतुर्थः कैवल्य-पादः ॥ ॥ इति श्री पातञ्जल-योग-सूत्राणि ॥

puruṣārthaśūnyānāṃ guṇānāṃ pratiprasavaḥ kaivalyaṃ svarūpapratiṣṭhā vā citiśaktiriti .. 4.34.. ***** .. iti patañjali-viracite yoga-sūtre caturthaḥ kaivalya-pādaḥ .. .. iti śrī pātañjala-yoga-sūtrāṇi ..